मुंबई : भारतीय रिझर्व्ह बँकेच्या (RBI) ‘त्याच दिवशी चेक क्लिअरिंग सिस्टम’ (Same-Day Cheque Clearing System) या महत्त्वाकांक्षी तांत्रिक सुधारणेचा चाचणी प्रकल्प एका छोट्या, पण महत्त्वाच्या मानवी त्रुटीमुळे अडखळला. ही चूक तांत्रिक यंत्रणेत नसून, प्रत्यक्ष प्रायोगिक प्रशिक्षण आणि प्रक्रियात्मक अंमलबजावणीत झाल्याचे स्पष्ट झाले आहे.
३ ऑक्टोबर रोजी रिझर्व्ह बँकेने ही नवी चेक क्लिअरिंग प्रणाली चाचणीसाठी सुरू केली होती. या उपक्रमाचा उद्देश पारंपरिक रात्रीच्या सेटलमेंट प्रक्रियेच्या जागी जलद आणि कार्यक्षम ‘रिअल-टाइम’ क्लिअरन्स आणणे हा होता. परंतु सुरुवातीच्या चाचणीत काही बँकांच्या शाखांमध्ये मानवी चुकांमुळे अडचणी निर्माण झाल्या.
एका खाजगी क्षेत्रातील बँकेच्या अधिकाऱ्याने सांगितले, “तंत्रज्ञान पूर्णपणे तयार होते, पण कर्मचारी तितके तयार नव्हते.” या प्रणालीमध्ये शाखेतील कर्मचाऱ्यांनी चेक स्कॅन करून त्याची डिजिटल प्रत केंद्रीय ऑपरेशन्स टीमकडे पाठवायची होती, जेणेकरून त्याच दिवशी प्रक्रिया पूर्ण होईल. मात्र काही शाखांमध्ये स्कॅनिंग प्रक्रियेत विसंगती दिसून आल्या. अपूर्ण प्रतिमा, अस्पष्ट दस्तऐवज किंवा चुकीचे क्रॉप झालेले चेकमुळे ही प्रक्रिया अपूर्ण राहिली.
या त्रुटींच्या परिणामी, अनेक चेक ‘त्याच दिवशी’ प्रक्रियेत सामील होऊ शकले नाहीत आणि त्यांना जुन्या T+1 चक्रानुसार, म्हणजेच पुढील दिवशी क्लिअर करावे लागले. यामागचे मुख्य कारण कर्मचाऱ्यांना अद्ययावत प्रोटोकॉलबाबत पुरेसे प्रशिक्षण न देणे आणि नव्या प्रणालीची व्यवहार्य समज नसणे हे आहे.
एका वरिष्ठ बँक अधिकाऱ्याने स्पष्ट केले, “हा तांत्रिक बिघाड नाही. ही मानवी प्रशिक्षणातील त्रुटी आहे. प्रणाली सक्षम आहे, परंतु ती चालवणाऱ्या लोकांना त्याचा सराव होणे आवश्यक आहे.” त्यांनी पुढे सांगितले की, या समस्येचे प्रमुख कारण म्हणजे बँकांमधील उच्च कर्मचारी बदल (५ ते १० टक्क्यांपर्यंत) आणि नव्या भरतींना वेळेत प्रशिक्षण न मिळणे.
डिजिटल अपलोड प्रणालीकडे संक्रमण म्हणजे वेगवान प्रक्रियेसाठी काही प्रमाणात गुणवत्ता नियंत्रणाशी तडजोड करावी लागते. पारंपरिक प्रणालीमध्ये चेक मॅन्युअली (कर्मचाऱ्यांकडून) पडताळले जात आणि दुसऱ्या दिवशी क्लिअर केले जात होते. आता, जर स्कॅन केलेल्या प्रतिमा निर्धारित गुणवत्तेच्या मानकांनुसार असतील, तरच त्याच दिवशी सेटलमेंट होईल.
३ ऑक्टोबरचा हा अनुभव सर्वांसाठी जागरूकता निर्माण करणारा ठरला. ४ ऑक्टोबरपासून आरबीआयची सुधारित चेक क्लिअरिंग प्रणाली ‘रिअल-टाइम’ सेटलमेंटच्या जवळ पोहोचली आहे. सकाळी १० ते दुपारी ४ दरम्यान जमा झालेले चेक आता ताबडतोब स्कॅन करून पाठवले जातात, आणि सकाळी ११ वाजल्यापासून तासाभराच्या सेटलमेंट सायकल सुरू होतात.
पहिल्या टप्प्यात (४ ऑक्टोबर २०२५ ते २ जानेवारी २०२६) बँकांना चेकची पुष्टी करण्यासाठी संध्याकाळी ७ वाजेपर्यंत वेळ देण्यात आला आहे. दुसऱ्या टप्प्यात (३ जानेवारी २०२६ नंतर) हा वेळ फक्त ३ तासांपर्यंत मर्यादित राहील. जर या कालावधीत प्रतिसाद मिळाला नाही, तर चेक ‘सन्मानित’ समजला जाईल.
सेटलमेंटनंतर एका तासाच्या आत ग्राहकांच्या खात्यात निधी जमा होणार आहे, त्यामुळे सध्याच्या T+1 चक्राच्या तुलनेत व्यवहार अधिक वेगवान आणि पारदर्शक होईल.
फायनान्शियल एक्सप्रेसच्या मते, या घटनेने हे स्पष्ट केले आहे की, डिजिटल परिवर्तन हे केवळ तंत्रज्ञान स्थापनेबद्दल नसून लोक, प्रक्रिया आणि त्यांच्या सवयी यांचे योग्य संरेखन (एकसंध काम करणे) करणेही तितकेच आवश्यक आहे. प्रणाली सक्षम असली तरी तिच्या यशाचे मूळ ‘मानवी घटकात’ दडलेले आहे — आणि तोच या प्रकल्पाच्या यशाचा खरा गाभा ठरणार आहे.
