गिग अर्थव्यवस्था आधुनिक कार्यबलाचा एक महत्त्वाचा पैलू बनली आहे. ही एक श्रमिक बाजारपेठ आहे. जिथे पारंपरिक, कायमस्वरूपी नोकऱ्यांऐवजी शॉर्ट-टर्म करार, फ्रीलान्स काम आणि तात्पुरत्या नोकऱ्या उपलब्ध आहेत. गिग अर्थव्यवस्थेचा उगम हा डिजिटल प्लॅटफॉर्म्समुळे झालेला आहे. जे व्यवसायांना स्वतंत्र कामगारांशी जोडतात.
गिग अर्थव्यवस्था म्हणजे काय?:
गिग अर्थव्यवस्था ही एक श्रमिक बाजारपेठ आहे. जिथे पारंपारिक, कायमस्वरूपी नोकऱ्यांपेक्षा शॉर्ट-टर्म, लवचिक, किंवा फ्रीलान्स काम जास्त असते. गिग अर्थव्यवस्थेत, कामगार व्यक्तीगत प्रकल्प, कार्य, किंवा "गिग्स" स्वीकारतात, जे बहुधा ऑनलाइन प्लॅटफॉर्म्स किंवा अ‍ॅप्सद्वारे साधता येतात. हे गिग्स राईड-शेअरिंग सेवांसाठी ड्रायव्हिंगपासून फ्रीलान्स लेखन, डिझाइन, किंवा सल्लागार सेवांपर्यंत असू शकतात. गिग अर्थव्यवस्थेतील कामगार सामान्यतः स्वतंत्र ठेकेदार म्हणून वर्गीकृत केले जातात, याचा अर्थ त्यांना पूर्ण वेळ कर्मचार्‍यांना मिळणाऱ्या फायद्यांचे आणि संरक्षणांचे हक्क नसतात. जसे की आरोग्य विमा, वेतन रजा, किंवा निवृत्ती योजना.
गिग अर्थव्यवस्था ऑन-डिमांड (मागणीनुसार) कार्य करते, ज्यामध्ये सहसा दीर्घकालीन बांधिलकी न ठेवता विशिष्ट कार्यांसाठी व्यक्तींची नेमणूक केली जाते. उबर, अ‍ॅपवर्क, टास्करॅबिट, आणि फिव्हर सारख्या डिजिटल प्लॅटफॉर्म्सने या क्षेत्रात क्रांती केली आहे, ज्यामुळे व्यवसाय आणि व्यक्तींना गिग कामगारांना सहजपणे नेमणूक करण्यासाठी एक मार्केटप्लेस उपलब्ध झालेली आहे.
गिग अर्थव्यवस्थेची वैशिष्ट्ये:
गिग अर्थव्यवस्थेतील सर्वात मोठे आकर्षण म्हणजे लवचिकता. कामगारांना सोयीस्कर वेळ आणि ठिकाण निवडण्याचे स्वातंत्र्य असते. या नोकऱ्या प्रामुख्याने प्रकल्प-आधारित किंवा तात्पुरत्या स्वरूपाच्या असतात. कामगार स्वतंत्र ठेकेदार म्हणून काम करतात, त्यामुळे त्यांना पारंपारिक नोकऱ्यांमधील फायदे जसे की आरोग्य विमा, निवृत्ती योजना किंवा पगारी रजा मिळत नाहीत. मात्र, डिजिटल प्लॅटफॉर्म्समुळे स्थानिकच नव्हे तर जागतिक पातळीवरील रोजगार संधी गिग कामगारांना सहज मिळू लागलेल्या आहेत.
कामगारांसाठी फायदे:
गिग कामगारांना पारंपरिक नोकऱ्यांपेक्षा यामध्ये अधिक स्वातंत्र्य मिळते. ते स्वतःचे वेळापत्रक ठरवू शकतात, एकाच वेळी विविध प्रकल्पांवर काम करू शकतात आणि जागतिक ग्राहकांशी जोडले जाऊ शकतात. तसेच, या पद्धतीमुळे स्वतःचा ब्रँड निर्माण करण्याची किंवा छोटा व्यवसाय सुरू करण्याची संधी सुद्धा त्यांना उपलब्ध होते.
व्यवसायांसाठी फायदे:
गिग अर्थव्यवस्थेतून व्यवसायांना मोठे फायदे होत आहेत. त्यांना आवश्यकतेनुसार तज्ज्ञ कामगार मिळतात, खर्चात बचत होते आणि मागणीनुसार कामगारांची संख्या वाढवणे किंवा कमी करणे शक्य होते. त्यामुळे प्रकल्प पूर्ण करण्यासाठी लागणारा वेळ आणि खर्च कमी होतो.
आव्हाने:
तथापि, गिग अर्थव्यवस्थेत अनेक आव्हानेही आहेत. गिग कामगारांना नोकरीची स्थिरता नसते, उत्पन्न अस्थिर असते आणि कायदेशीर संरक्षणाचा अभाव असतो. आरोग्य विमा, पगारी रजा, निवृत्ती योजना यांसारखे फायदे मिळत नसल्याने आर्थिक संकटाचा धोका वाढतो. तसेच, स्पर्धेमुळे काही क्षेत्रांमध्ये कामगारांना अल्प मोबदल्यावर काम करावे लागते.
भविष्याचा वेध:
गिग अर्थव्यवस्था पुढील काळात आणखी विस्तारण्याची शक्यता आहे. अनेक देश गिग कामगारांना कायदेशीर संरक्षण देण्यासाठी नवे नियम आखत आहेत. हायब्रीड कार्य मॉडेल्स (कायमस्वरूपी नोकरी + गिग काम) वाढतील, तर ऑटोमेशन आणि एआयमुळे काही गिग नोकऱ्या कमी होण्याची शक्यता आहे. त्याच वेळी उच्च कौशल्याधारित क्षेत्रांमध्ये गिग अर्थव्यवस्था अधिक बळकट होईल.
गिग अर्थव्यवस्था ही रोजगार क्षेत्रात मोठा बदल घडवणारी संकल्पना आहे. यात कामगारांना स्वातंत्र्य व जागतिक संधी मिळत असल्या तरी आव्हानेही कमी नाहीत. त्यामुळे कामगार, व्यवसाय आणि धोरणकर्ते या तिघांनी एकत्र येऊन या नव्या वास्तवाशी जुळवून घेणे आवश्यक ठरणार आहे.
"बँको" टिपणी: आम्ही प्रकाशित करीत असलेल्या अविज पब्लिकेशनच्या डिसेंबर २०२४ मधील "बँको " मासिकांत "गिग अर्थव्यवस्था" विषयी सविस्तर माहिती देणारा लेख यापूर्वी प्रसिद्ध केलेला आहे.
