नवी दिल्ली: देशातील सामाजिक सुरक्षा आणि आर्थिक समावेशनाच्या दिशेने महिलांची भूमिका अधिक ठळक होत असून, अटल पेन्शन योजनेत (APY) महिलांची वाढती सहभागिता हे त्याचे महत्त्वाचे उदाहरण ठरत आहे. आर्थिक वर्ष २०२५ मध्ये APY अंतर्गत नोंद झालेल्या एकूण नवीन सदस्यांपैकी तब्बल ५५ टक्के महिला असल्याचे समोर आले आहे. यामुळे असंघटित क्षेत्रातील महिलांनी वृद्धापकाळातील आर्थिक सुरक्षिततेसाठी पुढाकार घेतल्याचे स्पष्ट होते.
प्रधानमंत्री जन-धन योजनेअंतर्गत (PMJDY) मोठ्या प्रमाणावर बचत खाती उघडल्यानंतर, त्या खात्यांच्या माध्यमातून महिलांनी आता APY मध्ये वर्गणीदार होण्यास सुरुवात केली आहे. अर्थ मंत्रालयाच्या आकडेवारीनुसार, APY मधील महिला सदस्यसंख्या हळूहळू PMJDY अंतर्गत उघडलेल्या खात्यांच्या प्रमाणाशी जुळत असून, आर्थिक समावेशनात महिलांची ताकद अधोरेखित होत आहे.
३१ ऑक्टोबर २०२५ रोजी APY अंतर्गत एकूण ८.३४ कोटी ग्राहकांपैकी सुमारे ४८ टक्के महिला होत्या. दुसरीकडे, ३ डिसेंबर २०२५ रोजी PMJDY अंतर्गत महिला लाभार्थ्यांचे प्रमाण सुमारे ५६ टक्के होते. विशेष म्हणजे, गेल्या काही वर्षांत APY मध्ये पुरुषांपेक्षा महिलांची नोंदणी अधिक वेगाने होत आहे. आर्थिक वर्ष २०२४ मध्ये नवीन सदस्यांपैकी ५२ टक्के तर आर्थिक वर्ष २०२५ मध्ये ५५ टक्के महिला होत्या. हा ट्रेंड आर्थिक वर्ष २०२६ मध्येही (३१ ऑक्टोबर २०२५ पर्यंत) कायम आहे.
मे २०१५ मध्ये सुरू करण्यात आलेली अटल पेन्शन योजना ही गरीब, वंचित आणि असंघटित क्षेत्रातील कामगारांसाठी सार्वत्रिक सामाजिक सुरक्षा देण्याच्या उद्देशाने राबवली जाते. १८ ते ४० वयोगटातील, बँक किंवा पोस्ट ऑफिसमध्ये बचत खाते असलेल्या नागरिकांसाठी ही योजना खुली आहे. मात्र, १ ऑक्टोबर २०२२ पासून आयकर भरणारे किंवा पूर्वी भरलेले नागरिक या योजनेत सहभागी होऊ शकत नाहीत.
APY ही स्वैच्छिक आणि नियतकालिक योगदानावर आधारित पेन्शन प्रणाली असून, ग्राहकाला ६० वर्षांनंतर मृत्यूपर्यंत दरमहा ₹१,००० ते ₹५,००० पर्यंत केंद्र सरकारची हमी असलेली किमान पेन्शन मिळते.
ग्राहकाच्या निधनानंतर त्याच्या पती किंवा पत्नीला समान पेन्शन मिळण्याचा अधिकार आहे. दोघांच्या निधनानंतर, नामनिर्देशित व्यक्तीस ६० वर्षांपर्यंत जमा झालेली पेन्शन संपत्ती मिळते. यामुळे संपूर्ण कुटुंबासाठी आर्थिक सुरक्षितता निर्माण होते.
पेन्शन फंड नियामक आणि विकास प्राधिकरणाच्या (PFRDA) माहितीनुसार, ३१ ऑक्टोबर २०२५ रोजी APY अंतर्गत एकूण निधी ४३,२७५ कोटी रुपयांवर पोहोचला आहे. तर PMJDY अंतर्गत ३ डिसेंबर २०२५ रोजी एकूण ठेवी २,७५,८७३ कोटी रुपये इतक्या प्रचंड स्तरावर आहेत.
बँकिंग तज्ज्ञ व्ही. विश्वनाथन यांच्या मते, APY ही योजना प्रामुख्याने गरीब, नियमित उत्पन्न नसलेले नागरिक, शेतकरी, गृहिणी आणि असंघटित क्षेत्रातील कामगारांवर लक्ष केंद्रित करते. PMJDY, प्रधानमंत्री जीवन ज्योती विमा योजना (PMJJBY) आणि प्रधानमंत्री सुरक्षा विमा योजना (PMSBY) यांसारख्या योजनांसोबत सार्वजनिक क्षेत्रातील बँका आणि प्रादेशिक ग्रामीण बँकांचे मोठे योगदान आहे.
निम-शहरी आणि ग्रामीण भागात सार्वजनिक क्षेत्रातील बँकांचे व्यापक जाळे असल्याने APY अंतर्गत जोडल्या गेलेल्या ग्राहकांची संख्या लक्षणीय आहे. जरी निधीच्या दृष्टीने राष्ट्रीय पेन्शन प्रणाली (NPS) ही APY पेक्षा मोठी असली, तरी सहभागी सदस्यांच्या संख्येत APY ची कामगिरी प्रभावी ठरत आहे.
अटल पेन्शन योजनेत महिलांची वाढती सहभागिता ही केवळ आकडेवारीपुरती मर्यादित नसून, ती आर्थिक स्वावलंबन, सामाजिक सुरक्षा आणि आर्थिक समावेशनाच्या दिशेने देशातील महिलांचा वाढता आत्मविश्वास दर्शवते. ‘स्त्री शक्ती’ ही आता केवळ घोषवाक्य न राहता, देशाच्या आर्थिक संरचनेचा मजबूत आधार बनत असल्याचे या आकडेवारीतून स्पष्ट होते.