भारतीय बँकिंग क्षेत्राने गेल्या काही दशकांमध्ये अनेक तांत्रिक टप्पे पार केले आहेत. एकेकाळी शाखांमध्ये हाताने लिहिलेल्या लेजर बुक्स आणि रबर-स्टॅम्प केलेल्या नोंदींवर अवलंबून असलेली व्यवस्था आज संपूर्णपणे डिजिटल झाली आहे. डॉट-मॅट्रिक्स प्रिंटेड पासबुक्स पासून सुरू झालेला हा प्रवास कोअर बँकिंग सिस्टिम, मोबाइल बँकिंग आणि आता वियरेबल बँकिंगपर्यंत पोहोचला आहे.
आज अनेक बँका आणि वित्तीय संस्था Apple Watchसारख्या उपकरणांवरून थेट व्यवहार करण्याची सुविधा देत आहेत. मात्र या प्रवासातील पुढचा मोठा टप्पा आहे – एजंटिक आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (Agentic AI).
एजंटिक एआय ही अशी कृत्रिम बुद्धिमत्ता प्रणाली आहे जिथे अनेक स्वायत्त, पण नियंत्रित एआय एजंट एकत्रितपणे काम करतात. हे एजंट्स विशिष्ट भूमिका पार पाडतात आणि एकमेकांशी संवाद साधत संपूर्ण प्रक्रिया पूर्ण करतात — अगदी एका कुशल डिजिटल कार्यबलासारखे.
सध्या भारतभरातील बँका, एनबीएफसी, विमा कंपन्या, संपत्ती व्यवस्थापन संस्था आणि फिनटेक कंपन्या श्रमप्रधान प्रक्रिया स्वयंचलित करण्यासाठी एजंटिक एआयच्या प्रयोगांकडे वळताना दिसत आहेत. कामाचा वेग, अचूकता आणि खर्च कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी ही पुढची क्रांती ठरण्याची चिन्हे आहेत.
भविष्यातील बँकिंगमध्ये एआय एजंट्सची एक संरचित साखळी कार्यरत असेल. सर्वात वर एक मास्टर एजंट असतो, जो थेट ग्राहकांशी संवाद साधतो. त्याखाली विविध विशेष कामांसाठी स्वतंत्र एजंट्स काम करतात, उदा.:
विक्री एजंट – उत्पादनाची माहिती देणे व पात्रता तपासणे
अंडररायटिंग एजंट – जोखीम विश्लेषण करणे
डॉक्युमेंट व्हेरिफिकेशन एजंट – केवायसी तपासणी व पुरावे सादर करणे
अनुपालन एजंट – नियामक नियम व बँकेच्या धोरणांचे पालन होत आहे याची खात्री करणे
या सर्व एजंट्समध्ये सामायिक संदर्भ, स्मृती आणि उद्दिष्टे असतात. ते बँकेच्या प्रमुख व्यवसायिक केपीआयशी (जसे की टर्नअराउंड टाइम, रूपांतरण दर, फर्स्ट-टाइम-राइट स्कोअर) संरेखित असतात आणि हे उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी समन्वयाने काम करतात.
एजंटिक एआयमुळे वैयक्तिक कर्ज, क्रेडिट कार्ड किंवा विमा पॉलिसी घेण्याची प्रक्रिया अधिक जलद आणि सुलभ होईल. ग्राहक ऑनबोर्डिंग ही पूर्णपणे एआय-चालित आणि प्रवाही प्रक्रिया बनेल.
ग्राहक-सेवा कॉल्सही एंड-टू-एंड एआय एजंट्सद्वारे हाताळले जातील. हे एजंट्स प्रश्न समजून घेतील, आवश्यक माहिती मागतील, धोरणे शोधून काढतील आणि खरोखर गरज असेल तेव्हाच मानवी अधिकाऱ्याकडे प्रकरण पुढे नेतील.
विशेष म्हणजे, “ड्रॉप-ऑफ विन-बॅक”सारख्या नव्या वापर-केसेस शक्य होतील. ऑनलाइन अर्ज अपूर्ण सोडणाऱ्या ग्राहकाला काही सेकंदांत मानवी आवाजासारखा एआय कॉल येऊ शकतो — ज्यामुळे व्यवहार पूर्ण होण्याची शक्यता वाढते.
अशा सदस्य एजंटिक एआय प्रणालींची अंमलबजावणी आज तांत्रिकदृष्ट्या शक्य आहे. आधुनिक लार्ज लँग्वेज मॉडेल्स (LLMs), व्हेक्टर डेटाबेस, इव्हेंट-ड्रिव्हन आर्किटेक्चर आणि सुरक्षित रेलिंग फ्रेमवर्क यामुळे बँका मल्टी-एजंट सिस्टम सुरक्षितपणे तैनात करू शकतात.
नियामक यंत्रणाही हळूहळू जबाबदार एआय (Responsible AI) च्या दिशेने वाटचाल करत आहेत. क्रेडिट निर्णय, जोखीम मूल्यांकन आणि पर्यवेक्षण यामध्ये मानवी हस्तक्षेप हा मूलभूत आधारस्तंभ राहणार आहे. एआय डेटा संकलन, विश्लेषण आणि शिफारस करेल; अंतिम निर्णय मानवी अधिकारीच घेतील.
एजंटिक एआयमुळे बँकांना वेगवान प्रक्रिया, सुधारित रूपांतरण दर आणि मोठ्या प्रमाणात खर्च बचत साधता येते. काही एजन्सी कार्यांचे प्रति व्यवहार खर्च फक्त काही पैशांपर्यंत मर्यादित राहू शकतात.
आधार, जनधन, यूपीआय, अकाउंट अॅग्रिगेटर (AA) आणि ओएनडीसीसारख्या भारतातील मजबूत डिजिटल सार्वजनिक पायाभूत सुविधांमुळे ही एजंटिक एआय लाट भारताला जागतिक आर्थिक नवोन्मेषात आघाडीवर नेण्याची क्षमता ठेवते.
एजंटिक एआय बँकिंग व्यवस्थेतील विवेक, शिस्त आणि विश्वासार्हता यांची जागा घेणार नाही, तर त्यांना अधिक मजबूत करेल. योग्य नियामक देखरेख, नैतिक संरक्षक आणि मानवी निर्णय प्रक्रियेसोबत वापरली गेली, तर ही तंत्रज्ञान लाट भारताच्या पुढील मोठ्या आर्थिक क्रांतीसाठी भक्कम पायाभूत ठरेल.