नवी दिल्ली :
भारतीय रिझर्व्ह बँकेचे डेप्युटी गव्हर्नर टी. रबी शंकर यांनी आपल्या ताज्या भाषणात बँकिंग क्षेत्रावर परिवर्तनकारी तंत्रज्ञानाचा खोलवर परिणाम होत असल्याचे स्पष्ट केले. त्यांनी सांगितले की, पेमेंट, कर्ज, बचत, गुंतवणूक, नियमन आणि पर्यवेक्षण — वित्त क्षेत्रातील प्रत्येक अंग आज तंत्रज्ञानाद्वारे नव्याने परिभाषित होत आहे.
शंकर यांनी नमूद केले की, “कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) आणि क्वांटम संगणनासारख्या प्रगत तंत्रज्ञानांचा वापर सुरू असताना, आपले मोठे आव्हान म्हणजे त्यांना शहाणपणाने आणि जबाबदारीने स्वीकारणे, तसेच ही उत्क्रांती सुरक्षित, समावेशक आणि लवचिक राहील याची खात्री करणे.”
भारताचा डिजिटल प्रवास
रबी शंकर यांनी भारताच्या डिजिटायझेशनच्या प्रवासाचा उल्लेख करताना सांगितले की, दूरदृष्टी आणि जबाबदारीने तंत्रज्ञानाचा वापर करणारे देश केवळ बदलाशी जुळवून घेत नाहीत, तर त्याला आकार देतात.
भारतातील बँकिंग प्रणालीने गेल्या दोन दशकांत पेमेंट क्षेत्रात उल्लेखनीय बदल अनुभवले आहेत –
एटीएम नेटवर्किंगपासून सुरुवात,
आरटीजीएस (RTGS), एनईएफटी (NEFT) आणि आयएमपीएस (IMPS) सारख्या डिजिटल पेमेंट साधनांची अंमलबजावणी,
आणि नंतर यूपीआय (UPI) सारख्या गेम-चेंजिंग नवकल्पनांमुळे भारत आज जागतिक स्तरावर डिजिटल पेमेंटमध्ये अग्रस्थानी आहे.
ते म्हणाले, “डिजिटल चलनाच्या प्रयोगांनी (CBDC) भारतीय वित्तीय व्यवस्थेला नव्या दिशेने नेले आहे, ज्यामुळे भविष्यातील आर्थिक व्यवहार अधिक पारदर्शक आणि जलद होतील.”
शंकर यांनी बँकिंग व्यवस्थेची सामाजिक-आर्थिक भूमिका अधोरेखित करताना सांगितले की, “बँका या केवळ नफा मिळविण्याच्या संस्था नाहीत, त्या ‘पैसा निर्माण करणाऱ्या’ सामाजिक संस्था आहेत.”
याच कारणामुळे बँकांना परवाना, नियमन आणि देखरेख आवश्यक असते.
ते पुढे म्हणाले, “ही व्यवस्था बँकांसाठी फायदेशीर असली तरी तिचा एक तोटा असा आहे की, नियमांचे पालन आणि नियमनाचा खर्च बँकांना सहन करावा लागतो. परिणामी, बँकांच्या नवकल्पनात्मक दृष्टिकोनात काही प्रमाणात घट दिसते.”
डेप्युटी गव्हर्नर यांनी स्पष्ट केले की, बँकांनी यूपीआय सारख्या तंत्रज्ञानाचा पूर्ण लाभ ओळखण्यास थोडा वेळ घेतला, तर दुसरीकडे फिनटेक कंपन्यांनी त्या संधीचा योग्य फायदा घेतला.
ते म्हणाले, “आज वेळ आली आहे की बँकिंग व्यवस्था तंत्रज्ञानाच्या या मोठ्या लाटेकडे केवळ धोका म्हणून नव्हे, तर परिवर्तनाच्या संधी म्हणून पाहावी.”
टी. रबी शंकर यांनी शेवटी स्पष्ट केले की, कृत्रिम बुद्धिमत्ता, ब्लॉकचेन, क्वांटम कम्प्युटिंग आणि डिजिटल चलन ही तंत्रज्ञानं पुढील दशकात आर्थिक प्रणालीत मूलभूत परिवर्तन घडवतील.
ही तंत्रज्ञानं बँकांसमोर अनेक संभाव्य आव्हाने आणि नव्या संधींची दारे उघडतील.
ते म्हणाले, “बँकिंग क्षेत्राने या परिवर्तनाकडे सक्रियपणे, विचारपूर्वक आणि दूरदृष्टीने पाहण्याची वेळ आली आहे. तंत्रज्ञानाला भीतीने नव्हे, तर बुद्धीने स्वीकारणे हाच टिकाऊ विकासाचा मार्ग आहे.”
