स्टॅम्प पेपर विकत घेतला; पण वापरला नाही, तर तो किती काळ चालतो? त्याची काही मुदत असते का? अनेकांना हा प्रश्न पडतो आणि त्यावर समाजात विविध गैरसमजही पसरलेले आहेत. अनेकांना वाटते की, स्टॅम्प पेपर सहा महिन्यांनी एक्सपायर होतो आणि वापरता येत नाही. मात्र, प्रत्यक्षात भारतीय कायदा या बाबतीत वेगळंच सांगतो. चला तर येथे जाणून घेऊया स्टॅम्प पेपरबाबत सर्व काही.
स्टॅम्प पेपरचे प्रकार:
स्टॅम्प पेपर मुख्यत्वे दोन प्रकारचे असतात –
१. न्यायिक (Judicial) – न्यायालयाशी संबंधित कामांसाठी, जसे की कोर्ट फी भरताना वापरले जाणारे.
२. गैरन्यायिक (Non-Judicial) – सर्वसाधारण कायदेशीर व्यवहारांसाठी, जसे की मालमत्तेचे खरेदीखत, भाडेकरार, प्रतिज्ञापत्र, मृत्युपत्र नोंदणी आदी.
आजच्या काळात पारंपरिक कागदी स्टॅम्प पेपरसोबतच ई-स्टॅम्पिंग हा डिजिटल पर्यायही उपलब्ध आहे, ज्यामुळे प्रक्रिया अधिक पारदर्शक व सुलभ झाली आहे.
सहा महिन्यांच्या मुदतीबद्दलचा गैरसमज:
लोकांमध्ये प्रचलित असलेला “सहा महिन्यांचा नियम” हा प्रत्यक्षात स्टॅम्प पेपरच्या वापराबाबत नसून परताव्याबाबत (Refund) आहे.
भारतीय मुद्रांक कायदा, १८९९ च्या कलम ५४ (Section 54) मध्ये असे नमूद केले आहे की, जर स्टॅम्प पेपर खरेदी केल्यानंतर सहा महिन्यांत वापरला गेला नाही, तर तो जिल्हाधिकाऱ्यांकडे परत देऊन परतावा (refund) मागता येतो. मात्र हा नियम वापरावर कोणतेही बंधन घालत नाही.
म्हणजेच —
स्टॅम्प पेपर वापरण्यासाठी कोणतीही मुदत नाही, तो कधीही वापरता येतो.
सर्वोच्च न्यायालयाचा निकाल:
या बाबत सर्वोच्च न्यायालयाने थिरुवेंगडम पिल्लई विरुद्ध नवनीत अमल (२००८) या प्रकरणात एक महत्त्वपूर्ण निर्णय दिला आहे.
कोर्टाने स्पष्ट केलं की —
“भारतीय मुद्रांक कायद्यात नॉन-ज्युडिशियल स्टॅम्प पेपर वापरण्यास कोणतीही कालमर्यादा नाही.” आणि सहा महिन्यांची अट फक्त परताव्यासाठी मर्यादित आहे.
परताव्याची प्रक्रिया:
जर एखादा स्टॅम्प पेपर न वापरल्यास परतावा घ्यायचा असेल, तर —
तो संबंधित जिल्हाधिकाऱ्यांकडे (Collector) जमा करावा लागतो.
परताव्याच्या वेळी मूळ किंमतीच्या १०% रक्कम प्रशासकीय शुल्क म्हणून कपात केली जाते.
उर्वरित ९०% रक्कम परत मिळते.
उदा. १,००,००० रु. किंमतीचा स्टॅम्प पेपर असल्यास ९०,००० रु. पर्यंत परत मिळू शकतात.
स्टॅम्प पेपर आणि कराराची वैधता – दोन वेगळ्या गोष्टी:
स्टॅम्प पेपरची वैधता आणि त्यावर केलेल्या कराराची वैधता या दोन भिन्न बाबी आहेत.
कराराची वैधता त्यातील अटी, शर्ती आणि मुदतीवर अवलंबून असते, स्टॅम्प पेपर कधी घेतला यावर नाही.
तसेच स्टॅम्प पेपरची किंमत (रु. १००, रु. ५०० इ.) वैधतेच्या कालावधीवर परिणाम करत नाही, पण योग्य मूल्याचा स्टॅम्प वापरणं कायद्याने आवश्यक आहे.
निष्कर्ष:
थोडक्यात —
नॉन-ज्युडिशियल स्टॅम्प पेपर कधीही एक्सपायर होत नाही.
सहा महिन्यांची मुदत ही फक्त परताव्यासाठी आहे, वापरावर बंधन नाही.
जुने स्टॅम्प पेपर फेकू नका — ते कायदेशीर वापरासाठी कायमपणे वैध आहेत.
भविष्यातील चित्र – ई-स्टॅम्पिंगचा वाढता वापर:
ई-स्टॅम्पिंगचा वापर झपाट्याने वाढत आहे. त्यामुळे भविष्यात कागदी स्टॅम्प पेपर आणि त्यांच्या वैधतेबद्दलचे प्रश्न हळूहळू संपुष्टात येण्याची शक्यता आहे. मात्र, कायदेशीर दृष्टीने, जुने नॉन-ज्युडिशियल स्टॅम्प पेपर अद्याप पूर्णतः वैध आहेत.
महत्त्वाची नोंद:
जर तुमच्याकडे जुन्या तारखेचे नॉन-ज्युडिशियल स्टॅम्प पेपर असतील, तर ते फेकून देऊ नका. ते आजही व्यवहारासाठी वापरता येतात, जोपर्यंत ते छेडछाडविरहित आणि योग्य मूल्याचे आहेत.