परदेशात सुलभ चलन व्यवहारांसाठी उघडतात नोस्ट्रो अकाऊंट !

आंतरराष्ट्रीय व्यापार, परदेशांत रक्कम पाठवणे-घेणे आणि गुंतवणूक व्यवहार जलद व सुरक्षितरीत्या होण्यासाठी भारतीय बँकेने परदेशी बँकेत त्या देशाच्या चलनात उघडलेले खाते म्हणजे Nostro Account होय. चला तर येथे सविस्तर जाणून घेऊया नोस्ट्रो अकाऊंट म्हणजे काय?, त्याचा उद्देश, वैशिष्ट्ये, ते कसे काम करते व या खात्यावरील व्यवहारातील धोके सुद्धा.

१. अर्थ:

‘Nostro’ हा लॅटिन शब्द असून त्याचा अर्थ आहे “आपले (Our)”. बँकिंगमध्ये याचा अर्थ – भारतातील बँक जे खाते परदेशी बँकेत त्या देशाच्या चलनात ठेवते, ते खाते म्हणजे नोस्ट्रो अकाऊंट होय.

उदाहरणार्थ: स्टेट बँक ऑफ इंडिया (SBI) ने जर अमेरिकेतील सिटीबँक, न्यूयॉर्क येथे अमेरिकन डॉलरमध्ये खाते ठेवले असेल, तर SBI साठी ते Nostro Account ठरते.

२. उद्देश:

• आयात-निर्यात व्यवहार सुलभ करणे

• परदेशातून रक्कम पाठवणे किंवा स्वीकारणे (Remittances)

• परकीय चलनातील व्यवहार पार पाडणे

• आंतरराष्ट्रीय गुंतवणूक व बँकिंग सेवा पुरवणे

३. कसे काम करते?:

एखाद्या भारतीय आयातदाराला अमेरिकन पुरवठादाराला डॉलरमध्ये पैसे द्यायचे असतील, तर त्याची बँक (उदा. SBI) आपले Nostro Account, Citibank, New York मध्ये वापरते. त्या खात्यातून डॉलर डेबिट होऊन पुरवठादाराच्या खात्यात जमा होतात. यामुळे वेगवेगळ्या देशांमधील व चलनातील व्यवहार सुलभरीत्या होतात.

४. नोस्ट्रो – वोस्ट्रो – लोरो:

• Nostro (Ours): आपले खाते परदेशी बँकेत उघडतात.

• Vostro (Yours): परदेशी बँकेचे खाते भारतीय बँकेत (INR मध्ये) असते.

• Loro (Theirs): तिसऱ्या पक्षाचे खाते (आजकाल फारसे वापरले जात नाही).

५. वैशिष्ट्ये:

• या खात्यातील व्यवहार परकीय चलनात (USD, GBP, EUR, JPY इ.) होत असतात.

• भारतीय बँका परदेशी बँकेत खाते चालवतात.

• आयात-निर्यात, रेमिटन्स, परकीय गुंतवणूक यासाठी वापरले जाते.

• परकीय चलन जोखमीवर नियंत्रण ठेवण्यास मदत होते.

६. व्यवहार कोणते होतात?:

• आयात/निर्यात रकमेचे पेमेंट सुलभरीत्या होते.

• एनआरआय व इतर रेमिटन्स सुलभ होते.

• परदेशी शेअर, बॉण्ड्समध्ये गुंतवणूक करणे सुलभ होते.

• आंतरबँक परकीय चलन सेटलमेंट शक्य होते.

७. फायदे:

• आंतरराष्ट्रीय पेमेंट्स सुलभ होतात.

• परकीय चलन त्वरित उपलब्ध होते.

• SWIFT नेटवर्कमुळे व्यवहार सुरक्षित व जलद होतात.

• परकीय व्यापार व गुंतवणुकीला चालना मिळते.

८. धोके व आव्हाने:

• परकीय चलन दरातील चढउताराचा धोका असतो.

• परदेशी बँक डिफॉल्ट होण्याचा धोका असतो.

• व्यवहारातील उशीर व समेट (Reconciliation) समस्या उद्भवू शकतात.

• KYC, AML आणि इतर नियमांचे पालन करावे लागते.

९. भारतातील नियम:

• FEMA 1999 अंतर्गत रिझर्व्ह बँक (RBI) याचे नियमन करते.

• बँकांनी दररोज नोस्ट्रो अकाऊंट समेट (reconciliation) करणे आवश्यक आहे.

• परकीय चलनातील जोखमीवर RBI ने मर्यादा घातलेल्या आहेत.