सारांश:
डिजिटल युगात व्यवहार आणि व्यवसाय जितक्या वेगाने बदलत आहेत, तितक्याच वेगाने फसवणुकीच्या पद्धतीही वाढत आहेत. गुन्हेगार आता बंदुकीऐवजी लॅपटॉप वापरून लोकांच्या खात्यांवर डल्ला मारतात. दर दहा तासांत भारतात नवी फ्रॉड कंपनी जन्म घेते, जी ‘जास्त नफा’, ‘आर्थिक स्वातंत्र्य’ किंवा ‘नेटवर्क मार्केटिंग’च्या नावाखाली मध्यमवर्गीयांना जाळ्यात ओढते. या कंपन्या कोट्यवधी रुपयांचा गंडा घालतात आणि बळी पडलेल्यांना कळेपर्यंत त्यांचा पैसा, विश्वास आणि मानसिक शांतता — तिन्ही गोष्टी गमावलेल्या असतात. हा केवळ आर्थिक नव्हे, तर सामाजिक विश्वासाला तडा देणारा संकटाचा इशारा आहे.
"दर महिन्याला १० ते २० टक्के नफा", "तुम्हाला आर्थिक स्वातंत्र्य देऊ", "आता नाही तर कधी?" — अशा मोहक वचनांनी सुरू होणाऱ्या या योजनांचा मोह अनेकांना पडतो; पण वास्तविकता एकच: पैसा वरच्या ओळींमधूनच फिरतो आणि खालच्या स्तरावर गुंतवणूकदारांचे पैसे गोळा होऊन संपतात. गावांपासून ते महानगरांपर्यंत या अशा योजनांना लाखो कुटुंब बळी पडतात.
Strategy India च्या अहवालानुसार, गेल्या नऊ महिन्यांत देशभरात ७०० पेक्षा जास्त मल्टिलेव्हल मार्केटिंग (MLM) व पिरॅमिड प्रकारच्या घोटाळ्यांचा पर्दाफार्श झाला आहे. या योजनांमध्ये सामान्यतः डायरेक्ट सेलिंग, नेटवर्क मार्केटिंग, 'फायनान्शियल एज्युकेशन' आणि 'टेक-आधारित ट्रेडिंग बॉट' सारख्या नावाखाली लोकांना आकर्षित केले जाते.
स्थानिक तक्रारी व तपास नोंदींनुसार, 'आयएक्स ग्लोबल' नावाच्या काही कार्यक्रमांबद्दल अनेक गुंतवणूकदारांनी तक्रार नोंदवली आहे. तक्रारींमध्ये असा दावा आहे की कंपनीने महिन्याला ५ ते २५% दराने परतावा देण्याचे आकर्षक वचन दिले; ट्रेडिंग बॉट, NFT आणि आंतरराष्ट्रीय व्यवहार यांसारख्या तंत्रज्ञानाच्या घोषणांशिवाय लोकांना सभांमध्ये गुंतवले गेले. तक्रारींमध्ये हेही नमूद आहे की वरच्या स्तरावरील व्यक्तींनी सुमारे २०० बँक खात्यांद्वारे व ६५ क्रिप्टो वॉलेटद्वारे निधी हलविला आणि काही रक्कम परदेशातील खात्यांना ट्रान्सफर केल्याचेही सांगितले जाते. यामुळे हजारो लोकांचे मोठे आर्थिक नुकसान झाले असल्याच्या तक्रारी आहेत.
अशा फसवणुकीत सापडलेल्या अनेक लोकांनी पोलिसांकडे औपचारिक तक्रार केलीच नाही. त्यामागे काही ठोस कारणे आहेत:
पोलिस चौकशीची भीती: चौकशीदरम्यान नाव उघड होईल, कागदपत्रे मागितली जातील, वेळ आणि मानसिक त्रास होईल या भीतीने बरेचजण मागे हटतात.
“परत मिळेल” अशी चुकीची आशा: अनेक जणांना वाटते की अजून थोडा वेळ थांबलो तर कंपनी पुन्हा पैसे देईल. ही आशा त्यांना शांत बसवते.
समाजात नाचक्की होण्याची भीती: आपली चूक मान्य करणे आणि समाजात सांगणे हे अवघड वाटते. त्यामुळे अनेकजण गप्प राहतात.
दबाव आणि धमक्या: काही मोठे मेंटॉर्स किंवा रिक्रूटर्स लोकांवर दबाव आणतात, “तक्रार केल्यास परतावा मिळणार नाही” असे सांगतात.
काळ्या पैशांची भीती: काही गुंतवणूकदारांनी अनधिकृत स्रोतांतील पैसा गुंतवलेला असतो, त्यामुळे ते उघडकीस येण्याच्या भीतीने गप्प राहतात.
गेल्या काही काळात ‘झटपट नफा’ व ‘आर्थिक स्वातंत्र्य’ अशा जाहिरातींनी लाखो लोकांना फसवणुकीच्या जाळ्यात ओढले आहे. डायरेक्ट सेलिंगचे तज्ज्ञ व धोरण विश्लेषक चिंता व्यक्त करतात — विविध बहुरंगी घोषणांमागे बहुतेकदा खरे व्यवसाय मॉडेल नसते आणि गुंतवणूकदारांचा पैसा वरच्या ओळींवरच लक्ष केंद्रित करून फिरवला जातो.
“जिथे मेहनत न करता पैसा मिळेल असे सांगितले जाते, तिथेच सर्वात मोठा धोका आहे. कोणतीही योजना जर हमीशीर नफा देण्याचे वचन देत असेल, जॉइनिंग फी किंवा सबस्क्रिप्शन मागत असेल, किंवा क्रिप्टो व NFT मध्ये गुंतवणुकीचा आग्रह करत असेल — ती योजना फसवणुकीची असण्याची शक्यता खूप जास्त आहे.”
संपादकीय टिप्पणी
हा प्रकार फक्त वैयक्तिक तोटा निर्माण करत नाही तर मध्यमवर्गीय समाजातील गुंतवणुकीवरील विश्वासाला मोठा धक्का लागतो. नियमन, वित्तीय साक्षरता वाढवणे आणि सार्वजनिक जागरूकता या तिन्ही बाबींसाठी तातडीचे पाऊल उचलणे आवश्यक आहे. गुंतवणूक करताना 'वेगवान नफा' देणाऱ्या आश्वासनांकडे शंका आणि आधारपूर्वक तपासणूक यांवर विश्वास ठेवा.