सर्वसामान्यांना रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया ही देशाची मध्यवर्ती बँक आहे इतकीच माहिती असते. मात्र, देशातील सर्व बँकांवर, त्यांच्या कामकाजावर या बँकेचे नियंत्रण असते, रिझर्व्ह बँक नोटा जारी करण्याचे नियमन करते, देशाची आर्थिक स्थिरता सुनिश्चित करण्यासाठी राखीव निधी ठेवणे आणि देशाचे पतधोरण ठरवणे इत्यादी कामे करते, आणि रिझर्व्ह बँक या देशातील शिखर बँकेची स्थापना केव्हा झाली, प्राथमिक अवस्थेत तिचे स्वरूप कसे होते, देशातील मध्यवर्ती बँक कशी बनली याविषयी सर्वसामान्यांत अनभिज्ञता आहे. चला तर ही सर्व माहिती जाणून घेऊया. आणि या रंजक माहितीसोबतच हेसुद्धा जाणून घेऊया की, ही बँक सध्या देशाच्या आर्थिक क्षेत्राच्या वाढीसाठी कशापद्धतीने कार्यरत आहे.
रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया (RBI) ची स्थापना ब्रिटिश राजवटीत १ एप्रिल १९३५ रोजी रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया कायदा, १९३४ अंतर्गत झाली. सुरुवातीला ही खाजगी बँक होती आणि ती देशाला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर १९४९ मध्ये ही बँक राष्ट्रीयीकृत बँक झाली.
देशाच्या फाळणीनंतर काहीकाळ रिझर्व्ह बँक ही पाकिस्तानची मध्यवर्ती बँक होती. भारताच्या फाळणीनंतर १९४७ ते ३० जून १९४८ दरम्यान रिझर्व्ह बँकेने पाकिस्तानची मध्यवर्ती बँक म्हणून काम केले. त्या काळात रिझर्व्ह बँकेने पाकिस्तानसाठी चलन छापले आणि आर्थिक व्यवस्था सांभाळली होती.
रिझर्व्ह बँकेचे पहिले मुख्यालय कलकत्त्यात होते.
रिझर्व्ह बँकेचे सुरुवातीचे मुख्यालय कलकत्ता येथे होते. १९३७ मध्ये ते मुंबईला हलवण्यात आले आणि ते आजही तेथेच आहे.
रिझर्व्ह बँकेचे पहिले गव्हर्नर ब्रिटिश होते.
रिझर्व्ह बँकेचे पहिले गव्हर्नर होते सर ऑस्बॉर्न स्मिथ (१९३५–१९३७). तर पहिले भारतीय गव्हर्नर होते सी. डी. देशमुख (१९४३–१९४९).
रिझर्व्ह बँके ऑफ इंडिया चलन छापते, पण मूल्यनिर्धारण करत नाही.
रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया चलन छापते आणि वितरित करते, पण चलनाचे मूल्य (₹१०, ₹५० इ.) ठरवण्याचा या बँकेला अधिकार नाही. तो अधिकार भारत सरकारकडे असतो. रिझर्व्ह बँक फक्त ₹ २ व त्यावरील नोटा छापते, नाणी सरकारकडून टाकली जातात.
रिझर्व्ह बँकेत सेवेसाठी प्रवेश करणं अत्यंत कठीण आहे.
रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया ग्रेड बी परीक्षेला भारतातील सर्वात कठीण स्पर्धा परीक्षांपैकी एक मानले जाते, ही परीक्षा काही UPSC पदांसाठीच्या परीक्षांपेक्षाही अधिक आव्हानात्मक आहे.
रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाकडे स्वतःची गुप्तचर शाखा "FIU" आहे.
FIU (Financial Intelligence Unit) ही रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया अंतर्गत कार्यरत आहे, जी बँकिंग व्यवहारांमध्ये संशयास्पद हालचाली आणि मनी लॉन्डरिंगवर लक्ष ठेवते.
रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया भारताचे परकीय चलन साठे (Forex Reserves) सांभाळते.
२०२५ अखेर भारताचे Forex साठे जगात टॉप 5 मध्ये आहेत आणि ते पूर्णतः रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाकडून व्यवस्थापित केले जातात. रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया रुपयाचा विनिमय दर देखील ठरवते.
भारतामध्ये फक्त रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाला चलन नोटा छापण्याचा अधिकार आहे.
कोणतीही संस्था किंवा भारत सरकारसुद्धा चलनी नोटा जारी करू शकत नाही. हे फक्त रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाच करू शकते, हे रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया कायदा कलम २२ नुसार निश्चित केलेले आहे.
रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाकडे स्वतःचा "DEPR" हा संशोधन विभाग आहे.
DEPR (Department of Economic and Policy Research) हा रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाचा स्वतःचा रिसर्च विभाग आहे. तो रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाचा वार्षिक अहवाल, चलन धोरण अहवाल, राज्य वित्तीय अहवाल इत्यादी प्रकाशित करतो.
रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाने अनेक महत्त्वाच्या वित्तीय संस्थांची स्थापना केलेली आहे.
रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाच्या पुढाकारातून खालील विकासात्मक वित्तीय संस्था स्थापन झाल्या:
NABARD – (राष्ट्रीय कृषी आणि ग्रामीण विकास बँक) कृषी क्षेत्राच्या विकासासाठी स्थापन करण्यात आली.
SIDBI – (Small Industries Development Bank) लघुउद्योगांच्या वाढीसाठी व विकासासाठी स्थापन करण्यात आली.
IDBI – (Industrial development Bank Of India ) औद्योगिक क्षेत्राच्या विकासासाठी स्थापन करण्यात आली.
रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाचे मुंबईत चलन संग्रहालय आहे.
रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया मॉनेटरी म्युझियम हे मुंबईत आहे, जिथे भारतामध्ये प्राचीन काळापासून ते डिजिटल चलनापर्यंतच्या चलनाचा इतिहास प्रदर्शित केलेला आहे.
रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाचे ब्रीदवाक्य संस्कृत भाषेत आहे.
रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाचे ब्रीदवाक्य "यतो धर्मस्ततो जयः" हे आहे:– याचा अर्थ "जिथे धर्म (नीती) आहे, तिथे विजय आहे". हे ब्रीदवाक्य प्राचीन ग्रंथ "महाभारता"मधून घेतलेले आहे.
रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया ही देशाचे सरकार आणि बँकांची बँक आहे.
रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया सरकारचे बँकिंग व्यवहार, कर्ज व्यवस्थापन करते आणि आर्थिक अडचणींमध्ये सापडलेल्या इतर बँकांना मदत करणारी अंतिम संस्था (lender of last resort) आहे.
डिजिटल पेमेंट आणि फिनटेक नवोपक्रमांचे नियंत्रण करते.
रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया इनोव्हेशन हब आणि डिजिटल पेमेंट इंडेक्सच्या माध्यमातून डिजिटल व्यवहारांवर सुरक्षित व कार्यक्षमपणे नियंत्रण ठेवते आणि नवीन तंत्रज्ञानाला नवोपक्रमांना सतत प्रोत्साहन देते.