सोन्याच्या किमती झपाट्याने वाढत असताना आणि कुटुंबे दीर्घकालीन सुरक्षेसाठी जास्तीत जास्त साठवणूक करत असताना, बरेच लोक बँक लॉकर हेच सर्वात सुरक्षित ठिकाण मानतात. पण प्रत्यक्षात बँक लॉकर म्हणजे सुरक्षित जागा असली तरी ती "विमा कव्हर" देणारी व्यवस्था नाही. बँका जागा उपलब्ध करून देतात, मात्र त्या लॉकरमधील सोन्याची किंवा दागिन्यांची जबाबदारी घेत नाहीत. त्यामुळे लॉकर घेताना आणि मौल्यवान वस्तू ठेवताना काही मूलभूत गोष्टी जाणून घेणे आवश्यक आहे.
बँका लॉकर क्षेत्राची सुरक्षा आणि देखभाल करण्याची जबाबदारी घेतात. या ठिकाणी सीसीटीव्ही, मर्यादित प्रवेश, दोन-की ऑपरेशन सिस्टीम आणि नियमित सामंजस्य तपासणी यासारख्या सुविधा असतात.
२००५ मध्ये सर्वोच्च न्यायालयाच्या एका ऐतिहासिक निर्णयानंतर, बँकांवर ग्राहकांच्या लॉकरची योग्य देखभाल करण्याची जबाबदारी ठरली.
या निर्णयानुसार, जर बँकेच्या निष्काळजीपणामुळे — जसे की अपुरी सुरक्षा, कर्मचाऱ्यांच्या चुकीमुळे किंवा दरोडा पडल्यास — ग्राहकांच्या वस्तूंचे नुकसान झाले, तर बँक संबंधित ग्राहकाला भरपाई देण्यास बांधील असते.
तथापि, ही जबाबदारी "सिद्ध निष्काळजीपणा" असल्यासच लागू होते. म्हणजे, केवळ चोरी झाली म्हणून बँक जबाबदार धरली जाऊ शकत नाही, तर त्यासाठी निष्काळजीपणाचे पुरावे लागतात.
लॉकरमधील वस्तूंबाबत बँकांकडे कोणतीही माहिती नसते आणि त्या वस्तूंसाठी त्या डिफॉल्टनुसार विमा घेत नाहीत.
बँका खालील घटनांसाठी जबाबदार नसतात:
नैसर्गिक आपत्ती (पूर, भूकंप, वीज पडणे, आग इ.)
चोरी किंवा दरोडा, जर तो निष्काळजीपणामुळे झाला नाही तर
ग्राहकांच्या चुकीमुळे झालेले नुकसान (उदा. लॉकर उघडा ठेवणे किंवा चावी हरवणे)
यामुळे, लॉकर घेतल्यावर ग्राहकांना वाटते की त्यांच्या सोन्याचा "विमा आपोआप झाला आहे", पण वस्तुतः तसे नसते. बँका केवळ सुरक्षित जागा उपलब्ध करून देतात, त्या वस्तूंसाठी संरक्षणाची हमी देत नाहीत.
लॉकर घेताना बँकेसोबत एक करार केला जातो, ज्यामध्ये दोन्ही पक्षांच्या जबाबदाऱ्या स्पष्ट केल्या जातात.हा करार ग्राहकाचे हक्क जपण्यासाठी महत्त्वाचा असतो.
या करारानुसार:
ग्राहकाने लॉकर वेळोवेळी वापरणे आणि वार्षिक भाडे वेळेत भरणे आवश्यक आहे.
लॉकर दीर्घकाळ वापरात नसेल तर बँक ग्राहकाला लेखी सूचना देऊनच पुढील पावले उचलू शकते.
बँक ग्राहकाच्या परवानगीशिवाय लॉकर उघडू शकत नाही.
२०२२ मध्ये आरबीआयने जारी केलेल्या नवीन मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार, लॉकरशी संबंधित सर्व प्रक्रिया पारदर्शक आणि ग्राहकहिताची असाव्यात.
काही लोक सोने किंवा दागिने घरीच ठेवणे पसंत करतात, कारण ते लगेच उपलब्ध असते. पण या पद्धतीत स्वतःचे धोके असतात.
घरातील साठवणुकीत घरफोडी, आग, चोरी, हरवणे किंवा चुकीच्या ठिकाणी ठेवणे यासारख्या घटना घडू शकतात.
बहुतेक घरांमध्ये उच्च-स्तरीय तिजोरी किंवा अलार्म सिस्टीम नसल्यामुळे, घरातील साठवणूक बँक लॉकर इतकी सुरक्षित नसते.
आजकाल अनेक कुटुंबे "मिश्र पद्धत" अवलंबतात —
वारंवार वापरले जाणारे दागिने घरी ठेवणे आणि दीर्घकालीन, जड वस्तू बँक लॉकरमध्ये साठवणे.
बँका लॉकरमधील वस्तूंसाठी विमा देत नसल्यामुळे, ग्राहकांनी स्वतःसाठी स्वतंत्र दागिन्यांचा विमा (Jewellery Insurance Policy) घ्यावा.
काय करावे:
विमा योजना निवडा: चोरी, आग, नुकसान अशा घटनांपासून संरक्षण देणारी पॉलिसी निवडा.
दस्तऐवजी पुरावे ठेवा: सर्व दागिन्यांचे फोटो, इनव्हॉइस आणि इन्व्हेंटरी तयार ठेवा.
वार्षिक तपासणी: वर्षातून एकदा तरी लॉकरला भेट द्या आणि खाते सक्रिय ठेवा.
सुरक्षा नियम पाळा: लॉकरची चावी काळजीपूर्वक ठेवा, आणि ती इतरांना देऊ नका.
हे सर्व उपाय केल्यास, तुमचे सोने आणि इतर मौल्यवान वस्तू अधिक सुरक्षित राहतात.
बँक लॉकर्स हे निश्चितच सुरक्षित असतात, पण ते "पूर्ण संरक्षण" देत नाहीत.
ते फक्त जागेचे संरक्षण करतात — वस्तूंचे नाही.
म्हणूनच, सर्वात सुरक्षित उपाय म्हणजे:
बँक लॉकर + स्वतःचा विमा + योग्य कागदपत्रे
सुरक्षितता आणि नियोजन यांचे योग्य मिश्रण वापरल्यास, तुमचे सोने दीर्घकाळ संरक्षित राहते आणि अनावश्यक जोखीम टाळता येते.